Κορνήλιος Καστοριάδης: Τώρα είναι η στιγμή να φανταστούμε το μέλλον της δημοκρατίας

Castoriadis – Une vie
Editions La Decouverte, 2014, 
σελ. 500, τιμή 25 ευρώ

* Η βιογραφία «Καστοριάδης – Μια ζωή» αναμένεται στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις Πόλις

Υπάρχουν βιβλία που γράφονται στο πόδι και προκαλούν απλώς θόρυβο. Ας σκεφθούμε μαζί ένα πολύ πρόσφατο παράδειγμα: το «Ευχαριστώ για τη στιγμή» της Βαλερί Τριερβελέρ, της αλλοτινής συντρόφου του κατακρημνιζόμενου γάλλου προέδρου Φρανσουά Ολάντ. Υπάρχουν όμως και βιβλία που γράφονται με γνώση και κοπιαστική επιμέλεια, εμφανίζονται αθόρυβα και ερεθίζουν ευγενέστερα ανθρώπινα ένστικτα. Αναφερόμαστε στην πρώτη επίσημη βιογραφία του Κορνήλιου Καστοριάδη (1922 - 1997), την οποία συνέγραψε ο 64χρονος ιστορικός Φρανσουά Ντος, ένας από τους πλέον παραγωγικούς μελετητές των σύγχρονων ρευμάτων στις κοινωνικές επιστήμες στη Γαλλία.

Το βιβλίο υπό τον τίτλο «Castoriadis - Une vie», όπου ο ίδιος παρακολουθεί στενά τη συνύφανση της προσωπικής και πνευματικής πορείας ενός από τους κορυφαίους έλληνες διανοητές του 20ού αιώνα, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις La Découverte στις 4 Σεπτεμβρίου, την ίδια ημέρα δηλαδή που κυκλοφόρησε και το πόνημα της πρώην του άλλου Φρανσουά. Κατά τα λοιπά, ουδεμία σχέση. Το πιθανότερο πάντως είναι ότι κανένας βιβλιοπώλης δεν αρνήθηκε να τοποθετήσει στα ράφια του τούτη την πολυσέλιδη βιογραφία που έρχεται να αναδείξει περαιτέρω το έργο μιας «ιδιοφυΐας», σύμφωνα με τον Πιερ Βιντάλ-Νακέ, και να προωθήσει περαιτέρω τη σκέψη ενός «Τιτάνα του πνεύματος» σύμφωνα με τον Εντγκάρ Μορέν.

Αν κάποιος βέβαια ανατρέξει στην εργογραφία του Φρανσουά Ντος αντιλαμβάνεται γρήγορα ποιος είναι αυτός που αποφάσισε να ασχοληθεί με τον άνθρωπο που στοχάστηκε τη «Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας». Προηγήθηκαν κατά σειρά οι βιογραφίες του Πολ Ρικέρ, του Μισέλ ντε Σερτό, του Ζιλ Ντελέζ, του Φελίξ Γκουαταρί και του Πιερ Νορά. Νωρίτερα ο Φρανσουά Ντος είχε γράψει, μεταξύ άλλων, μια δίτομη «Ιστορία του στρουκτουραλισμού». Το πρώτο βιβλίο του ιδίου «Η ιστορία σε ψίχουλα - Από τα Annales στη "Νέα Ιστορία"» εκδόθηκε το 1987 και είναι το μοναδικό που έχει μεταφραστεί ως σήμερα στην ελληνική γλώσσα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993). 

Πρόκειται για την ιστορία της πιο γνωστής σύγχρονης ιστοριογραφικής σχολής που ίδρυσαν το 1929 οι Μαρκ Μπλοχ και Λισιέν Φεμπρ, στην οποία παρουσιάζονται τα θεωρητικά προαπαιτούμενα καθώς επίσης τα πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα που συνετέλεσαν στην ανάδυσή της, που την κατέστησαν δηλαδή δυνατή την ίδια ως ιστορικό φαινόμενο. Αυτές οι παράμετροι είναι που ενδιαφέρουν πολύ τον Φρανσουά Ντος, έναν άνθρωπο που έχει αφιερωθεί στις γόνιμες και ριζοσπαστικές ιδέες των άλλων, έναν ιστορικό, ας μας επιτραπεί, της ανθρώπινης διάνοιας.

Ο ίδιος, καθώς ετοιμάζεται να έλθει στην Αθήνα για μια σειρά διαλέξεων τον προσεχή Δεκέμβριο, συνομίλησε με το «Βήμα» για το άρτι εκδοθέν εγχείρημά του να υπενθυμίσει σε όλους μας, Γάλλους και Ελληνες, σε κάθε άνθρωπο που ενδιαφέρεται για την ελευθερία και τη δημοκρατία εν πάση περιπτώσει, την τεράστια σημασία του έργου που κατέλιπε ο Κορνήλιος Καστοριάδης για την Ιστορία, την κοινωνία και την πολιτική, και για την αυτονομία ασφαλώς, ατομική και συλλογική.

 

Τι ακριβώς σας παρακίνησε, κύριε Ντος, να γράψετε μια βιογραφία του Κορνήλιου Καστοριάδη; Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη ζωή και το έργο του ιδίου συγκεκριμένα;

«Ανέκαθεν θεωρούσα εξαιρετικά σημαντική τη σκέψη του Καστοριάδη αλλά καθυστέρησα κάπως - είναι η αλήθεια - να καταδυθώ στο αχανές έργο του. Ο,τι συνδέει πάντως αυτή τη βιογραφία με τις προηγούμενες είναι ακριβώς το πολυπλόκαμο έργο του διανοητή που εκτείνεται, όπως και στη θαυμάσια περίπτωση του Καστοριάδη, σε ποικίλους τομείς του επιστητού: φιλοσοφία, πολιτική, ιστορία, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, ψυχανάλυση. Οι διανοητές με τους οποίους έχω ασχοληθεί υπερέβησαν, ο καθένας με τον τρόπο του, τα σύνορα που χαράσσουν και επιβάλλουν οι επιστημονικές πειθαρχίες. Τήρησαν, επιπλέον, μια κριτική στάση απέναντι στον στρουκτουραλισμό.

Η συγγραφή της βιογραφίας του Καστοριάδη κατέστη μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για εμένα να μελετήσω με πιο συστηματικό τρόπο την πνευματική του εργασία, όλα τα γραπτά του και να επωφεληθώ, στη διάρκεια της έρευνάς μου, από τους ειδήμονες του καστοριαδικού στοχασμού και τις μαρτυρίες τους. Η γενναιοδωρία της χήρας του Ζωής μού εξασφάλισε, για δύο και πλέον χρόνια, μια προνομιακή πρόσβαση στο προσωπικό του αρχείο, ένα αρχείο πλουσιότατο επειδή ο ακάματος Καστοριάδης έγραφε χωρίς σταματημό, ένα αρχείο γεμάτο τεκμήρια που μπορεί να αποδειχθούν πολύ χρήσιμα σε έναν ιστορικό, όπως εγώ.

Πρέπει, επίσης, να υπογραμμίσω εδώ και τη συμβολή του Ινστιτούτου Μνήμης των Σύγχρονων Εκδόσεων (IMEC) στη Γαλλία, από όπου συμβουλευόμουν τα αρχεία της ιστορικής πλέον ομάδας "Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα" (σ.σ.: τη συνίδρυσε ο Καστοριάδης με τον Κλοντ Λεφόρ το 1948 και άρχισαν ύστερα να εκδίδουν το ομότιτλο περιοδικό). Το ίδρυμα αυτό, εξ όσων γνωρίζω, ετοιμάζεται να υποδεχθεί και να διαφυλάξει το καστοριαδικό αρχείο στο σύνολό του».

 

Γράφετε ότι αυτή η βιογραφία του Καστοριάδη γεννήθηκε ουσιαστικά από ένα παράδοξο. Γιατί;

«Η περίπτωση του Καστοριάδη εγείρει ορισμένα ερωτήματα. Για ποιον λόγο ένας στοχαστής τέτοιου διαμετρήματος, ένας διανοητής τέτοιας διαπιστωμένης εμβέλειας, έμεινε στο περιθώριο κατά το κοινώς λεγόμενο, γιατί αγνοήθηκε από το γαλλικό ακαδημαϊκό κατεστημένο ως το τέλος της ζωής του, και γιατί υπήρξε εν γένει ελλειμματική η αναγνώριση του έργου του; Ο Καστοριάδης ήταν εξ αρχής και πάνω από όλες του τις ιδιότητες ένας φιλόσοφος, έγινε όμως και επαγγελματίας ψυχαναλυτής από το 1973 και διευθυντής σπουδών στην Ανωτάτη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες από το 1979, χωρίς να ξεχνάμε, βεβαίως, ότι εργαζόταν ως οικονομολόγος στον διεθνή Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης από το 1948 ως το 1970. Ο ίδιος καλλιέργησε μια νέα ευαισθησία για την ιστορία, υποστήριξε ότι πρέπει να δούμε την ιστορία ως δημιουργία, και τοποθέτησε ακριβώς την κοινωνικο-ιστορική θέσμιση της κοινωνίας στο κέντρο της φιλοσοφίας του.

Ο Καστοριάδης προσέφερε, με άλλα λόγια, μια νέα κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνίας και ιστορίας, ως δημιουργίας και όχι ως υποκείμενης σε αδήριτους ιστορικούς νόμους (ντετερμινισμός). Ανανέωσε, επιπλέον, την πολιτική φιλοσοφία με την πρώιμη και ριζοσπαστική κριτική του - ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 - στη γραφειοκρατική φύση του μαρξιστικού σοβιετικού καθεστώτος το οποίο χαρακτήρισε "γραφειοκρατικό καπιταλισμό". Επιχειρώντας, λοιπόν, να εξηγήσω το παράδοξο στο οποίο αναφερθήκατε διατυπώνω κάποιες εικασίες, κάποιες υποθέσεις...».

 

Ποιες είναι αυτές; Καταλήξατε εν τέλει σε κάποιο συμπέρασμα;

«Η πρώτη υπόθεση έχει να κάνει με τον ανυπότακτο πνευματικό χαρακτήρα του Καστοριάδη, με το γεγονός ότι ο ίδιος δεν χωρούσε στα σταθερά, και επομένως περιοριστικά, νοητικά σχήματα του εκάστοτε επιστημονικού πεδίου και των μεθοδολογικών ορίων του - έχει να κάνει, δηλαδή, με το πράγματι προμηθεϊκό εγχείρημα στο οποίο αφιερώθηκε ο Καστοριάδης να στοχασθεί ελεύθερα περίπου τα πάντα, κινούμενος σε φαινομενικά ετερόκλητα πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών, τέμνοντάς τες εγκάρσια.

Η δεύτερη υπόθεση έχει να κάνει ακριβώς με τον αταξινόμητο και λαβυρινθώδη χαρακτήρα του ίδιου του έργου του, θυμηθείτε εδώ "Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου", με το γεγονός δηλαδή ότι πολύ δύσκολα κατατάσσεται ο στοχασμός του σε μια συγκεκριμένη κατηγορία - αυτή η διασπορά της σκέψης του ευθύνεται ίσως για την επικάλυψη μιας κατά τα άλλα εκπληκτικής συνοχής που διέπει τη φιλοσοφία του. Η τρίτη, και τελευταία, υπόθεσή μου αφορά τον κάπως άκαιρο χαρακτήρα του έργου του. Αναφέρομαι στην εποχή που o Καστοριάδης ανέπτυξε τον στοχασμό του, και εννοώ μια εποχή ριζικής μεταλλαγής αυτού που οι ιστορικοί αποκαλούμε "καθεστώς ιστορικότητας" με τη σταδιακή επικράτηση του "παροντισμού" και εννοιών όπως η "μνημόνευση" και η "κληρονομιά", με τον χρόνο να εργαλειοποιείται και να καθίσταται όλο και περισσότερο εκμεταλλεύσιμος, κάτι που ασφαλώς ο Καστοριάδης αντιλαμβανόταν πολύ καλά, καθώς επίσης και τις επιπτώσεις όλων αυτών σε μια επαναστατική προοπτική που είναι, σύμφωνα με τον ίδιο, μια ρητή αυτοθέσμιση της κοινωνίας».

 

Εχω την εντύπωση ότι ο Καστοριάδης σκοπίμως απέφυγε τη συστηματοποίηση, ας πούμε, της σκέψης του. Οχι μόνο ήξερε ότι κάθε θεωρία μπορεί να εκτραπεί σε δόγμα αλλά αντιτασσόταν έντονα σε αυτόν τον κομφορμισμό. Σκοπίμως, νομίζετε, δεν διαχώριζε και τον φιλοσοφικό από τον κοινωνικό και πολιτικό του στοχασμό, τον στοχασμό του δημόσιου διανοουμένου;

«Εχετε δίκιο. Αυτό σχετίζεται με την κριτική που άσκησε ο ίδιος σε αυτό που αποκαλούσε "κληρονομημένη σκέψη". Ο ορίζοντας του στοχασμού έπρεπε, σύμφωνα με τον Καστοριάδη, να είναι η πράξις, η θέληση για ένα "ποιείν - πράττειν" που έρχεται να προωθήσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα με στόχο την καθολική χειραφέτηση του ατόμου και της κοινωνίας. Η σκέψη του Καστοριάδη ήταν ανοιχτή στην αναθεώρηση, χαρακτηριζόταν από έναν συνεχή (αυτό)κριτικό αναστοχασμό, βασιζόταν στις απορρίψεις και στις ρήξεις. Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι ο Καστοριάδης ενέγραψε την ψυχανάλυση, μια "πρακτικο-ποιητική" δραστηριότητα, σύμφωνα με τον ίδιο, από το ατομικό στο συλλογικό πεδίο και τη συνέδεσε με το πρόταγμα της αυτονομίας. Η ατομική και συλλογική αυτονομία στο έργο του είναι αδιαχώριστες. Για τον Καστοριάδη η γνώση και η δράση του ανθρώπου είναι αξεχώριστα ψυχικές και κοινωνικο-ιστορικές ποιότητες, είναι δύο πόλοι που δεν μπορούν να υπάρξουν ο ένας χωρίς τον άλλον. Ο,τι κοινωνικό βρίσκουμε σε ένα άτομο, η ίδια η ιδέα του ατόμου, δημιουργείται κοινωνικά, δημιουργείται πάντοτε σε σχέση με τους θεσμούς της κοινωνίας».

 

Στο έργο σας τοποθετείτε τις ιδέες στην ιστορική τους προοπτική. Τούτου δοθέντος, πού έγκειται, κατά τη γνώμη σας, η πρωτοτυπία της σκέψης του Καστοριάδη;

«Η μεγάλη συνεισφορά του Καστοριάδη, όχι μόνο στη φιλοσοφική σκέψη αλλά ευρύτερα σε όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες και πιο συγκεκριμένα στην Ιστορία, είναι αναμφίβολα η ανάδειξη της διάστασης της φαντασίας - στην οποία ο ίδιος έφθασε μετά την καθοριστική, κριτική στροφή του προς την ψυχανάλυση και την αμφισβήτηση του μαρξισμού -, είναι η ανάδειξη της πρωταρχικής σημασίας αυτού που ο ίδιος ονόμασε "κοινωνικό φαντασιακό", αυτό το μάγμα των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών. Ο Καστοριάδης μάς υπέδειξε πώς να σκεπτόμαστε την κοινωνία σαν κάτι που φτιάχνει, που συνεχώς δημιουργεί τον εαυτό του. Για τον Καστοριάδη η φαντασία ήταν ο κινητήριος μοχλός της Ιστορίας».